Nỗi sợ AI: Công bằng hay phi lý?

Mỗi phát minh vĩ đại đều mang theo cả sự kỳ diệu và nỗi sợ hãi. Máy in đã lan tỏa tri thức nhưng cũng là công cụ truyền bá thông tin sai lệch. Internet đã kết nối thế giới nhưng cũng tạo ra những cách mới để khai thác và chia rẽ nó.

AI nằm trong dòng chảy đó. Nó khơi dậy sự tò mò với những hứa hẹn về đột phá y tế, giải pháp khí hậu và các hình thức sáng tạo mới. Đồng thời, nó cũng dấy lên cảnh báo về thông tin sai lệch, mất việc làm và khả năng hình thành các hệ thống mà chúng ta không thể kiểm soát hoàn toàn.

Sự khác biệt lớn nhất bây giờ là quy mô.

Khi máy in xuất hiện, việc áp dụng mất hàng thế kỷ. Điện được phát triển trong nhiều thập kỷ. Ngay cả internet, tuy nhanh chóng, cũng được triển khai không đồng đều. Nhờ toàn cầu hóa và hạ tầng kỹ thuật số, một đột phá trong một phòng thí nghiệm hôm nay có thể tác động đến hàng triệu người vào ngày mai. Tốc độ và quy mô này khiến cho cả rủi ro và cơ hội trở nên khó kiểm soát hoặc phớt lờ.

Cả hai phản ứng, nỗi sợ và sự hào hứng, đều có lý do chính đáng. Nỗi sợ đóng vai trò như một la bàn chỉ ra nơi có rủi ro, trong khi sự hào hứng là năng lượng thúc đẩy khám phá. Trong bài viết này, chúng ta sẽ suy ngẫm về lý do thực sự là học cách mang cả hai cùng một lúc và thiết kế AI với động cơ tiến về phía trước và phanh giữ chúng ta an toàn.

Lý do cho nỗi sợ

“Nỗi sợ AI là phản ứng khi tốc độ và quy mô va chạm theo cách mà nhân loại chưa từng đối mặt.”

Nỗi sợ AI không phải là điều trừu tượng; nó dựa trên những gì con người đã thấy. Các thuật toán đã hình thành ai được tuyển dụng, ai nhận được khoản vay, và cách thông tin lan truyền. Trong quá khứ, hậu quả của các công nghệ mới thường bị giới hạn bởi địa lý. Một lỗi in ấn có thể làm sai lệch một thành phố; một sự cố điện có thể làm mất điện một khu phố. Với AI, một lỗi có thể lan truyền toàn cầu trong vài giây, được sao chép trên các nền tảng và ngành công nghiệp trước khi ai đó nhận ra.

Quy mô này khuếch đại những lo lắng hiện có:

• Cảm giác mất kiểm soát khi các quyết định được đưa ra bởi các hệ thống mà hầu hết mọi người không hoàn toàn hiểu.
• Sự tập trung quyền lực khi chỉ một số ít cá nhân nắm giữ chìa khóa của các mô hình tiên tiến nhất.
• Cảm giác lo lắng khi chứng kiến máy móc không chỉ tham gia vào lao động lặp đi lặp lại, mà còn vào các lĩnh vực sáng tạo và chuyên nghiệp hình thành danh tính và mục đích.
• Sự suy giảm lòng tin khi thông tin sai lệch lan truyền nhanh hơn so với các kiểm tra thực tế.
• Cuối cùng, sự lo lắng tồn tại rằng ngay cả những rủi ro có xác suất thấp cũng quan trọng khi quy mô là quá lớn.

Cân bằng sự hào hứng với sự thận trọng

Nếu nỗi sợ bị khuếch đại bởi tốc độ và quy mô, thì sự hào hứng cũng vậy. Chính những đặc điểm khiến AI trở thành mối nguy hiểm—khả năng học hỏi, thích ứng và lan truyền nhanh chóng—cũng là những gì làm cho nó trở nên mạnh mẽ. Một hệ thống có thể kết nối các mẫu giữa các lĩnh vực không chỉ làm gián đoạn công việc; nó có thể thúc đẩy các phương pháp chữa bệnh, thiết kế vật liệu mới và giúp ổn định các hệ sinh thái dễ bị tổn thương.

Cám dỗ là chạy nhanh về phía trước một cách mù quáng hoặc đứng im hoảng sợ. Nhưng lịch sử cho thấy rằng sự tiến bộ kết hợp với sự kiềm chế là điều tạo ra giá trị bền vững. Điện không trở nên biến đổi cho đến khi chúng ta phát minh ra các tiêu chuẩn và mã an toàn. Internet không trở nên khả dụng cho đến khi chúng ta học cách xây dựng các giao thức và tường lửa. Với AI, “phanh” mà chúng ta thiết kế bây giờ sẽ quyết định liệu động cơ của nó dẫn chúng ta đến tiến bộ tập thể hay thiệt hại tập thể.

Sự cân bằng đó yêu cầu một sự thay đổi tư duy: xây dựng cho sự kiên cường, không chỉ cho tốc độ. Không đủ chỉ để ra mắt các mô hình nhanh hơn. Chúng ta cần sự giám sát có thể theo kịp, tính minh bạch làm cho những điều vô hình trở nên hữu hình, và các hệ thống xã hội đủ linh hoạt để hấp thụ sự gián đoạn mà không bị gãy đổ.

Những kỹ năng và phanh mà chúng ta cần

“Cùng nhau, những kỹ năng và phanh này hình thành bộ công cụ để kiên cường. Nếu không có chúng, động cơ sẽ chạy không kiểm soát. Với chúng, chúng ta có cơ hội định hình nơi chúng ta đi đến.”

Khác với các phát minh trước đây, AI không cho chúng ta hàng thập kỷ để điều chỉnh. Quy mô của nó buộc chúng ta phải xây dựng động cơ và phanh cùng một lúc, và điều đó có nghĩa là các loại chuyên môn khác nhau làm việc cùng nhau ngay từ đầu.

Nhà phát triển kỹ thuật là những người có thể biến “hộp đen” thành thứ có thể hiểu được. Phanh ở đây là khả năng giải thích, có nghĩa là mã và công cụ cho phép con người đặt câu hỏi với máy trước khi hành động.

Một kịch bản thực tiễn: Động cơ có thể được đại diện bởi một mô hình AI phát hiện các mẫu trong các quét mà mắt người sẽ bỏ lỡ, cung cấp các chẩn đoán sớm và có khả năng cứu sống. Nhưng phanh cũng quan trọng không kém: mọi đề xuất do AI tạo ra vẫn phải được thông qua bởi các chuyên gia y tế có thể cân nhắc bối cảnh, đạo đức và lịch sử bệnh nhân. Nếu không có điều đó, một bản cập nhật sai lầm có thể lan truyền các chẩn đoán sai trên toàn cầu trong một đêm.

Luật sư và nhà đạo đức biến các giá trị trừu tượng thành các tiêu chuẩn có thể thi hành. Phanh ở đây là trách nhiệm giải trình: các quy tắc rõ ràng buộc các tổ chức phải giải thích và bảo vệ các quyết định tự động, cũng như chúng ta mong đợi thực phẩm hoặc thuốc phải đáp ứng các mã an toàn.

Một kịch bản thực tiễn: Trong tuyển dụng, động cơ là một hệ thống AI có thể sàng lọc hàng ngàn hồ sơ trong vài giờ. Nhưng nếu không có trách nhiệm giải trình, hệ thống đó có thể lặng lẽ loại bỏ phụ nữ hoặc các nhóm thiểu số một cách quy mô. Các dấu vết kiểm toán và quyền kháng cáo là những phanh giúp ngăn chặn sự thiên lệch bị khóa vào mã.

Các nhà kinh tế và chuyên gia lao động giữ cho sự gián đoạn luôn rõ ràng. Phanh ở đây là chuẩn bị—các chương trình đào tạo lại, quỹ chuyển tiếp và các mô hình hỗ trợ xã hội được thiết kế trước khi việc làm biến mất, không phải sau đó.

Một kịch bản thực tiễn: Động cơ có thể là các công cụ AI sản xuất nội dung marketing hoặc tài liệu pháp lý trong vài giây. Nhưng hiệu suất đó có thể làm rỗng các ngành công nghiệp qua đêm. Sự chuẩn bị thông qua các sáng kiến đào tạo lại và chương trình chuyển tiếp thu nhập có thể làm giảm cú sốc và giúp người lao động thích ứng thay vì rơi vào tình trạng thất nghiệp.

Các nhà tâm lý học và xã hội học vẽ ra những thay đổi vô hình trong lòng tin và danh tính. Phanh ở đây là nhận thức, có nghĩa là các hướng dẫn và giáo dục giúp mọi người điều hướng các ranh giới mờ nhạt.

Một kịch bản thực tiễn: Động cơ là một chatbot được thiết kế để giảm bớt sự cô đơn. Đối với một số người, nó hoạt động. Đối với những người khác, nó làm sâu sắc thêm sự phụ thuộc, làm mờ ranh giới giữa sự kết nối con người chân thực và mô phỏng. Các chiến dịch nâng cao nhận thức và khung sức khỏe tâm thần hoạt động như các phanh, đảm bảo rằng các công cụ nhằm hỗ trợ không làm hại một cách âm thầm.

Các nhà giao tiếp—giáo viên, nhà báo, nghệ sĩ—làm cho những điều vô hình trở nên hữu hình. Phanh ở đây là phiên dịch, biến độ phức tạp kỹ thuật thành ngôn ngữ và hình ảnh mà mọi người có thể hiểu và phản hồi.

Một kịch bản thực tiễn: Động cơ là hệ thống cảnh sát dự đoán dựa trên AI, được quảng bá như một công cụ cho sự an toàn. Nếu không có phiên dịch, các cộng đồng có thể không bao giờ thấy được sự thiên lệch tiềm ẩn trong dữ liệu. Bằng cách làm nổi bật những thiên lệch đó bằng ngôn ngữ rõ ràng, các nhà giao tiếp tạo ra không gian cho cuộc tranh luận công khai và kháng cự.

Và công dân hàng ngày không chỉ là những người nhận AI thụ động; họ là những người đầu tiên nhận thấy khi có điều gì đó không đúng. Những kinh nghiệm sống này cũng là những phanh giúp cảnh báo chúng ta trước khi các tác hại trở nên hệ thống.

Một kịch bản thực tiễn: Động cơ là một hệ thống lập lịch AI được triển khai trên toàn chuỗi bán lẻ. Nó tăng hiệu suất nhưng khiến công nhân gặp khó khăn với giờ giấc không ổn định. Chính những nhân viên—chia sẻ kinh nghiệm với các hiệp hội, đồng nghiệp hoặc công chúng—sẽ áp dụng phanh bằng cách buộc trách nhiệm giải trình và điều chỉnh.

Nỗi sợ như la bàn, sự hào hứng như nhiên liệu

Giữa những bất ổn, tôi mời bạn bắt đầu nhìn nhận nỗi sợ và sự hào hứng không phải là đối lập, mà là những đối tác. Tôi cũng mời bạn tưởng tượng một tương lai nơi sự cân bằng này hoạt động: bác sĩ được hỗ trợ, không bị thay thế, bởi các công cụ chẩn đoán minh bạch; công nhân được đào tạo lại trước khi các ngành công nghiệp sụp đổ; trẻ em học với gia sư AI nhưng được hướng dẫn bởi các giáo viên giữ cho sự tò mò sống động; các mô hình khí hậu mở và có trách nhiệm, thúc đẩy hành động tập thể thay vì lợi ích cá nhân. Đó là cách mà động cơ và phanh có thể hoạt động cùng nhau.

Nếu nhân loại thực hiện đúng, AI có thể trở thành một đối tác khuếch đại mặt tích cực của chúng ta và giúp chúng ta bảo vệ vẻ đẹp của thế giới mà chúng ta chia sẻ.

Bạn nghĩ sao?

Bạn cảm thấy nỗi sợ hay sự hào hứng nhiều hơn về AI lúc này? Và bạn nghĩ xã hội có thể thích ứng như thế nào với quy mô ngày càng toàn cầu và nhanh chóng của nó?

Hãy để lại suy nghĩ của bạn trong phần bình luận. Tôi rất muốn nghe quan điểm của bạn!

Hẹn gặp lại và chúc bạn sức khỏe.